रुसी महत्त्वाकांक्षाका सारथि
क्रिमिया संकटपछि रुसका राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिन पुनः चर्चाको शिखरमा छन् । एक्काइसौं शताब्दीमा पनि मुलुकको सिमानालाई फैल्याउन सक्ने क्षमताको प्रदर्शन गरेर आफ्नो देशभित्र लोकप्रियताका सबै रेकर्ड भत्काउँदै गर्दा बाँकी विश्व भने उनीतिर संशय र चिन्ताले हेरिरहेको छ । उनको राजनीतिक व्यक्तित्व अपूर्वानुमेय र अप्रत्यासितजस्तो छ । कुनै समय उनी अति प्रशंसायोग्य देखिन्छन्, अरू बेला फेरि निकै आलोचनाका पात्र बन्छन् । म स्वयंले यही पत्रिकामा घटनाअनुसार कहिले उनको समर्थन र कहिले विरोधमा धेरै पाना भरेको छु । यथार्थ के हो भने रुसमा लोकतान्त्रिक पद्धतिको सुदृढीकरण र विकासका विषयमा पुटिनका अधिकांश विचार र क्रियाकलापसँग असहमत हुने प्रशस्त ठाउँ भए पनि उनको नेतृत्व क्षमता निःसन्देह विवादरहित छ । जातीय र क्षेत्रिय विखण्डनवादी आन्दोलन, आतंकवाद, गरिबी एवं पश्चिमी शक्तिको अनुचित घेराबन्दीबाट मुलुकलाई बचाएर पुनः शक्तिशाली राष्ट्र बनाउन उनले गरेको प्रयत्नको प्रशंसा नगर्दा उनीमाथि ठूलो अन्याय हुन्छ ।
मेरो मूल्याङ्कनमा सन् २००० मा पहिलोपटक राष्ट्रपति भएदेखि दोस्रो कार्यकाल अर्थात् २००८ सम्म छिन्नभिन्न हुन लागेको मुलुकलाई बचाएका पुटिन र त्यसपछि प्रधानमन्त्री हुँदै पुनः २०१२ मा तेस्रोपटक संविधानको भावनाको उल्लङ्घन गर्दै चोर बाटोबाट राष्ट्रपतिको कुर्सीमा फर्किएका पुटिनमा गुणात्मक भिन्नता छ । यो दोस्रो अवतारमा पुटिनका क्रियाकलापले सोभियत संघको पतनपछि रुसले दृढतापूर्वक अँगालेको लोकतन्त्र र स्वतन्त्रताप्रतिको प्रतिबद्धतामा ठूलो ह्रास आएर मुलुक तीव्र प्रतिगमनमा दौडिएको प्रस्टै देखिन्छ । क्रिमियालाई युक्रेनबाट टुक्र्याएर पुनः रुसमा गाभ्नलाई उनले खेलेको भूमिकापश्चात् एउटा राजनेताका रूपमा इतिहासले उनलाई कसरी मूल्याङ्कन गर्ला, त्यसको निर्धारण अब रुसको अर्थतन्त्रले समात्ने बाटोले गर्नेछ । तर अहिले नै भन्न सकिने कुराचाहिँ के हो भने उनका समकालीनहरूमा उनी जस्तो विलक्षण प्रतिभा, हिम्मत र करिश्मा भएको अर्को राजनेता छैन । युक्रेन संकटमा उनको भूमिकाले त्यसलाई प्रस्ट उजागर गरिदिएको छ ।
युरी गागरिनको अदम्य साहसको कथा सुनेर हुर्किएका प्रायः सबै सोभियत बालकहरू अन्तरिक्षयात्री हुने सपना देख्थे । किशोर भालोद्या (भ्लादिमिर) त्यसको अपवाद हुने कुरै थिएन । तर उमेरसँगै ठूलाठूला युद्धमा जासुसहरूले खेलेको भूमिकाका बारेमा लेखिएका रोमान्टिक कथाले आकषिर्त गर्दै लगेपछि उनलाई सोभियत गुप्तचर एजेन्सी केजीबीमा सेवा गर्ने इच्छा जागृत भयो । त्यसका लागि कानुन पढ्नुपर्छ भन्ने सल्लाह पाएर उनी लेनिनग्राद राजकीय विश्वविद्यालयमा भर्ना भए । कानुनमा उच्च शिक्षा प्राप्तिपछि १९७५ मा केजीबीमा भर्ना भएका पुटिनलाई एजेन्टका रूपमा १९८५ मा तत्कालीन पूर्वी जर्मनीमा नियुक्त गरियो । हुने बिरुवाको चिल्लो पात देखिइहाल्यो । विदेशको एक कार्यकालभित्र एउटा मात्र बढुवा दिइने प्रचलनका विपरीत पाँच वर्षमा उनलाई दुईपटक बढुवा गरियो । त्यसो त सोभियत सत्तालाई टिकाउन केजीबीको सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण योगदान रहेकोले त्यहाँ विशेष प्रतिभाशाली युवाले मात्र जागिर पाउने गर्थे । सन् १९९० मा जर्मनीबाट फर्केपछि उनी लेनिनग्राद नगर मेयरको अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध सल्लाहकार भएर काम गर्न थाले । राजनीतिक वृत्तमा उनको यो प्रवेश कालान्तरमा रुसको इतिहास बदल्ने घटना सावित भयो ।
म उच्च शिक्षाका लागि १९८८ मा मस्को पुग्दा सोभियत संघ अन्तिम सास फेरिरहेको थियो । सर्वहाराको अधिनायकवादमा निस्सास्सिएका जनताको चरम असन्तुष्टिलाई ग्लासनोस्त (खुलापन) र पेरेस्त्रोइका (पुनर्निर्माण) को नीतिले मत्थर पार्ने मिखाइल गोर्वाचोभको प्रयास टाट पल्टिएको अर्थतन्त्र र सोभियत कम्युनिस्ट पार्टीको अनुदार तप्काका कारण सफल हुने सम्भावना घट्दै थियो । 'ग्लासनोस्त' ले कम्युनिस्ट शासनको बाँधलाई जुन गतिमा भत्काउँदै थियो, त्यही गतिमा अर्थराजनीतिक सुधार हुन सकिराखेको थिएन । समाज ठूलो व्यग्रताका साथ कुनै विस्फोट पर्खिरहेको जस्तो देखिन्थ्यो । गोर्वाचोभद्वारा प्रस्तावित राजनीतिक सुधारका कारण पहिलोपटक सोभियत संसद्मा केही विद्रोही नेता निर्वाचित भएका थिए । सात वर्ष लामो आन्तरिक निर्वासनबाट मुक्त भएर मस्को फर्किएका वरिष्ठ भौतिकशास्त्री एवं नोबेल शान्ति पुरस्कार विजेता आन्द्रेई साखारोभको नेतृत्वमा बोरिस येल्तसिन, अनातोलिई सब्चाकजस्ता प्रखर सांसदले सम्हालेको विपक्षी मोर्चाले नै अन्ततः अनुदार कम्युनिस्टहरूको सात दशक पुरानो किल्लालाई ध्वस्त पारिदियो । तीमध्ये साखारोभको निधन भयो, येल्तसिन रुसका राष्ट्रपति बने, सब्चाक चाहिँ लेनिनग्राद सहरको मेयरमा निर्वाचित भए । सोभियत संसद्मा प्रखर वक्ता र समर्पित लोकतन्त्रवादीको छवि बनाएका सब्चाक पेसाले कानुनका प्राध्यापक थिए र उनले जर्मनीबाट फर्किएका आफ्ना पुरानो विद्यार्थी पुटिनलाई मेयरको अफिसमा काम गर्न बोलाए । यसरी केजीबीको एजेन्ट र विद्रोही आन्दोलनबाट माथि उठेका नेताको अनौठो गठबन्धनको निर्माण भयो । सब्चाक प्रशासनमा पुटिनले यस्तो प्रभाव जमाए कि उनको स्वीकृतिबिना मेयरको कार्यालयले कुनै निर्णय गर्दैन भनेर विपक्षीले आरोप नै लाउन थालेका थिए । पछि आफ्ना गुरु लेनिनग्राद क्षेत्रको गभर्नरको निर्वाचनमा पराजित भएपछि पुटिन पनि सेन्ट पिटर्सबर्ग (लेनिनग्रादको परिवर्तित नाम) छोड्न बाध्य भए । तर पिटर्सबर्गमा उनले देखाएको प्रतिभाको चर्चा सायद मस्कोसम्म पुगिसकेको थियो । रुसका तत्कालीन राष्ट्रपति बोरिस येल्तसिनका पुराना मित्र सब्चाकको सिफारिसले पनि केही काम गर्यो, सायद ।
सन् १९९६ मा बसाइ सरेर मस्को आएका पुटिनलाई येल्तसिनको प्रशासनले कानुनी र अन्तर्राष्ट्रिय आर्थिक मामिला हेर्नेगरि उपप्रशासकको जिम्मेबारी दियो । आफ्नो कामप्रतिको लगनशीलता र नेतृत्वप्रतिको समर्पणले उनी राष्ट्रपति कार्यालयमा चाँडै माथि पुगे । दुई वर्षभित्र उनलाई बजेट चुहावट नियन्त्रणदेखि संघीय नीतिमा सुधारसम्मको दायित्व दिइयो । सन् १९९८ मा नियतिले उनलाई पुनः आफ्नो मातृ संस्थामै र्फकायो तर यसपटक केजीबीको नाम परिवर्तन भएर फेडरल सेक्युरिटी सर्भिस भइसकेको थियो र उनी नेतृत्व समाल्न त्यहाँ पुगेका थिए । पुटिन करियरको सिँढीमा उक्लिँदै गर्दा मुलुक भने चरम अराजकताले ग्रस्त बनेर विखण्डनको डिलमा उभिएको थियो । संसद्मा विपक्षी कम्युनिस्टहरूको बहुमतले सरकारको डेग चल्न दिएको थिएन । चिचेन्यामा आतंकवादीद्वारा रुसी सैनिक हताहत हुने क्रम अझ बढेर गएको थियो । युगोस्लाभियाको संकटले रुसको अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिष्ठा खस्केर जाँदै थियो । संघीय राज्यहरूको छुट्टएिर जान्छौं भन्ने निरन्तरको घुर्की, आर्थिक अपराध आदिले मुलुक जर्जर भएको बेला पुटिनलाई शक्तिशाली राष्ट्रिय सुरक्षा परिषद्को सचिवमा नियुक्त गरियो । बल्कान संकटका सन्दर्भमा उनले त्यही बेला अमेरिकालाई दोस्रो विश्वयुद्धपछि संयुक्त राष्ट्रसंघको नेतृत्वमा निर्माण गरिएको व्यवस्थालाई ध्वस्त पार्ने दुस्साहस नगर्न चेतावनी दिएर आफ्नो भविष्यको बाह्यनीतिको संकेत दिएका थिए । तर त्यसबेला शीतयुद्धमा विजय हासिल गरेर एक्लो महाशक्ति बनेको दम्भले अमेरिकालाई दुनियाँ अब त्यसैगरी चल्नेछ भन्ने लागेको थियो । संयुक्त राष्ट्रसंघको सुरक्षा परिषद्लाई बाइपास गरेर उत्तर एटलान्टिक सन्धि संगठनमार्फत् एकतर्फी रूपमा बेलग्रेडमा खसालिएका क्लस्टर बम र कालान्तरमा कोसोभोको रूपमा जुन पान्डोराको बाकस खोलियो, त्यसको परिणाम एकपछि अर्को विध्वंस र युद्धका रूपमा संसारले अझै धेरै वर्ष भोगिरहनेछ । पछिल्लो उदाहरण युक्रेनको क्रिमिया प्रान्त हो ।
खैर, येल्तसिनको दुवै कार्यकाल अत्यन्त चुनौतीपूर्ण रहे । तिनको स्मरण गर्दा पुटिन रुसको नेतृत्व समाल्न आइपुग्दा मुलुकको परिस्थिति कति विकराल थियो भन्ने थाहा पाइन्छ । येल्तसिनको मृत्यु हुँदा एउटा पत्रिकामा मैले यस्तो लेखेको थिएँ- टाटउल्टिसकेको साम्यवादी अर्थतन्त्रलाई पुँजीवादी अर्थतन्त्रमा परिवर्तन गर्ने इतिहासमा कहिल्यै नभएको नौलो प्रयोग गर्नुपर्ने ठूलो चुनौती थियो, उनलाई ।
पुँजीवादको सूक्ष्मतासँग अनभिज्ञ रुसीहरूलाई विश्व बैंक र विशेषगरी अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषका 'कन्सल्ट्यान्ट'का सुझावमा चल्नुपर्ने बाध्यता थियो । अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषले 'सफ्ट लोन' रूपी हतियारले विकासोन्मुख देशको सार्वभौमसत्ताकै घाँटी रेट्ने गरेको हामी आफैंले पनि अनुभव गरेका छौं । मुद्रा कोषका हारवार्ड 'ट्रेन्ड' विशेषज्ञहरूलाई निजीकरणको मन्त्रले ब्रेजनेभको पालादेखि गतिहीन भएको अर्थतन्त्रका सम्पूर्ण रोगको निवारण हुने भ्रम थियो ।
उनीहरू येल्तसिनलाई दशकौंदेखि सरकारी स्वामित्वमा रहेका उद्योगधन्दाहरू निजी क्षेत्रलाई नदिए पश्चिमी विश्वबाट पुँजी र राजनीतिक समर्थन नआउने त्रास देखाइरहन्थे । फलस्वरूप राष्ट्रिय सम्पत्तिलाई रातारात निजीकरण गर्ने अत्यन्तै अदूरदर्शी निर्णयहरू भए । मुलुकका गौरवको रूपमा चिनिने कलकारखानाहरू या त बन्द गरिए या ब्रह्मलुटमा परे । तर राष्ट्रिय सम्पत्तिको असमान वितरणले आर्थिक वृद्धि हुनुको सट्टा राजनीतिक र सामाजिक द्वन्द्वको स्थिति आयो । अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषको दबाबमा गरिएको आर्थिक सुधार असफलसिद्ध भएपछि अन्ततः १९९८ मा रुवलसँगै रुसको अर्थतन्त्र पनि धराशयी भयो । मुद्रा कोषका अर्थशास्त्रीहरूले रुसले आर्थिक सुधार मात्र हैन सामाजिक रूपान्तरण पनि खोजेको छ भन्ने कुराको भेउ पाउनुअगावै राष्ट्रिय वैभव तहसनहस भएर देश आर्थिक र सामाजिक दुवै क्षेत्रमा अत्यन्त कमजोर भइसकेको थियो ।'
यसरी आन्तरिक द्वन्द्वले जर्जर एवं अन्तर्राष्ट्रिय जगत्को ऋण र दयाको पात्रझैं बनेको मुलुकलाई हाँक्न सक्ने सक्षम 'म्यानेजर' को खोजीमा येल्तसिन घरीघरी प्रधानमन्त्री फेरिरहन्थे । सन् १९९९ मा चिचेन आतंकको चरम अवस्थामा राष्ट्रिय सुरक्षा परिषद्मा आफ्नो दृढ स्वभावलाई प्रदर्शन गरिसकेका पुटिनलाई अन्तिम प्रधानमन्त्री नियुक्त गर्दै आफ्ना सबै असफलताका लागि रुसी जनतासँग क्षमा मागेर उनले आफ्नो पदबाट राजीनामा दिए । रुसमा उपराष्ट्रपतिको पद नभएकोले संविधानतः प्रधानमन्त्री पुटिन कार्यवाहक राष्ट्रपति बने । आर्थिक संकट, भ्रष्टाचार, बेरोजगारीलगायतका समस्यासँग जुध्नुभन्दा पहिले पुटिनले सामना गर्नुपर्ने सबैभन्दा कठिन परीक्षा चिचेन्याको विखण्डनवादी विद्रोह थियो, जसमा ल्याएको 'डिस्टिङ्सन' को प्रतिफल उनी आजसम्म खाइरहेका छन् । उनको प्रथम कार्यकालमै धेरै चिचेन विद्रोहीहरू मारिए र द्रुत गतिमा चिचेन्याको पुनर्निर्माण सुरु भयो ।
उनको भनाइमा विश्वास गर्ने हो भने उनी कहिल्यै चुनाव लड्न चाहँदैन थिए, तर नियतिले उनलाई सन् २००० मा रुसको दोस्रो निर्वाचित राष्ट्रपति बनायो । सन् २००४ मा पुनः राष्ट्रपति पदमा निर्वाचित हुँदा उनका पक्षमा ७० प्रतिशतभन्दा बढी मत परेको थियो । चिचेन्या, दागिस्तान, तातारिस्तानजस्ता जातीय प्रदेशमा देखिएका विद्रोही आन्दोलनको पृष्ठभूमिमा आफ्नो पहिलो कार्यकालमा उनले राष्ट्रको अखण्डता र संघीय सम्बन्धको सुधारमा विशेष जोड दिने निर्णय गरे । मुलुक बिस्तारै केन्द्रीकृत हुँदै गयो र उनको दोस्रो कार्यकालमा रुसको संघीय ढाँचा पूरै बदलियो । दोस्रो कार्यकालमा उनको ध्यान आर्थिक विकासमा केन्दि्रत भएको देखिन्छ । सोभियतकालीन सम्पत्तिको हतारमा निजीकरण गर्ने अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोषको नीतिले येल्तसिनको कार्यकालमा सीमित धनी मानिसको 'अलिगार्की' सिर्जना भएको थियो, जसको प्रभाव मुलुकको राजनीतिमा पनि ठूलै थियो । यो वर्गसँग पुटिनको सम्बन्धको उतारचढावले रुसको राजनीतिमा गहिरो प्रभाव पार्दै आएको छ । पुटिनलाई मौन समर्थन गर्ने रोमान अब्रामोभिच साइबेरियाको तेल खानी र लन्डनको चेल्सी फुटबल क्लब किनेर सुखी जीवन बिताइरहेका छन् भने कम्युनिस्ट र अन्य विपक्षी दललाई आर्थिक सहयोग दिने आशंका गरिएका मिखाइल खोदोरकोभ्स्की करछलीको आरोपमा गिरफ्तार भएर करिब १० वर्षको कारावासपछि भर्खरै जेलमुक्त भएका छन् । विवादास्पद सजाय र लामो जेल जीवनले निर्माण भएको राजनीतिक विद्रोहीको छविका कारण उनलाई पुटिनको सम्भावित विकल्पको रूपमा हेर्नेहरूको रुसमा कमी छैन ।
इराक युद्धपछि आकासिँदै गएको तेलको मूल्यले मुलुकको अर्थतन्त्रलाई नवजीवन दिएपछि पुटिनको आत्मविश्वास निकै बढेर गयो । उनको आठवर्षे कार्यकालमा जीडीपी, औद्योगिक विकास र आर्थिक लगानीजस्ता अर्थतन्त्रका प्रायः सबै सूचकांकहरू अत्यन्त प्रभावशाली ढंगले वृद्धि भए । गरिबीको रेखामुनि रहेको जनसंख्या आधी घट्यो भने औसत तलबमा पाँच गुणा वृद्धि भयो । तर तेलको भाउमा आएको अनपेक्षित वृद्धिले भइरहेको डलरको आम्दानी रोकिए अर्थतन्त्रलाई पर्न सक्ने सम्भावित नकारात्मक प्रभावलाई न्यूनीकरण गर्न सरकारले 'स्थिरीकरण कोष' (स्टेविलाइजेसन फन्ड) को स्थापना गरेको थियो । दुई वर्षभित्रै त्यसमा जम्मा भएको पैसाले अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष र पेरिस क्लबजस्ता संस्थाको सोभियतकाल देखिकै सबै ऋण समयभन्दा धेरै अगाडि चुक्ता गरेर रुसले राष्ट्रिय स्वाभिमान पुनस्र्थापित गर्यो । खाडी क्षेत्रमा बढ्दो राजनीतिक अस्थिरताले उत्पन्न भएको ऊर्जाको संकटले रुसलाई पुनः एकपटक महाशक्ति राष्ट्र बनायो- ऊर्जाको महाशक्ति । विश्वका धेरै मुलुकहरू र विशेषगरी युरोपेली राष्ट्रहरू इन्धनका लागि रुसमाथि निर्भर छन्, जसले विश्व राजनीतिमा उसको प्रभाव क्षेत्र लगातार बढ्दै गएको छ । तर अन्तर्राष्ट्रिय प्रभाव विस्तार गरिरहेको रुसभित्र चाहिँ स्वतन्त्रताको स्थिति कस्तो छ ?
आतंकवादलाई निर्मूल गर्ने क्रममा शासनको चरम केन्द्रीयकरण हुँदै गएपछि रुसको लोकतान्त्रिक संरचनामा निकै ठूलो क्षति भएको छ । नियन्त्रित लोकतन्त्रको आवरणमा रुसमा जुन राजनीतिक संरचनाको विकास गरिएको छ, त्यसलाई पुटिनका सहयोगीहरू 'स्वाधीन लोकतन्त्र' भन्न रुचाउँछन् । पूर्ण समानुपातिक निर्वाचन पद्धति अँगालेको र राष्ट्रिय दल बन्न ७ प्रतिशत थ्रेसहोल्ड राखिएको हुँदा विपक्षी दलहरू निर्वाचित हुने सम्भावना छँदै थिएन । वास्तवमा केही विपक्षी नेताहरू संसद्मा निर्वाचित हुन सक्ने सम्भावनालाई निस्तेज पार्न नै गभर्नर, मेयर र सांसद पदमा प्रत्यक्ष निर्वाचन हुने प्रणालीलाई खारेज गरिएको थियो । संसद्मा आफ्नो पार्टीको दुई तिहाई बहुमत भएकोले जतिबेला र जस्तोसुकै कानुन बनाउन पुटिनलाई कुनै समस्या छैन । निर्वाचन आयोग, सुरक्षा संयन्त्र र अदालतजस्ता संस्थाहरू समेत सरकारद्वारा नियन्त्रित भएपछि पुटिनको 'स्वाधीन लोकतन्त्र' मा व्यक्तिको स्वतन्त्रता लगभग समाप्त भएको अवस्था छ । रुसमा मान्छेले सूचना प्राप्त गर्ने प्रमुख माध्यम टेलिभिजन हो, जुन पूर्णरूपले सरकारको नियन्त्रणमा छ । इन्टरनेटको बढ्दो प्रभावलाई रोक्न थुप्रै विपक्षी साइटलाई बन्द गरिएको छ । यो परिस्थितिमाथि व्यङ्ग्य गर्दै रुसका एक अगुवा पत्रकारले भनेका थिए, 'रुसमा यदि कुनै चिज अझै पनि सरकारी नियन्त्रणमा छैन भने सरकारले अहिलेसम्म त्यसलाई नियन्त्रणमा लिनुपर्छ भन्ने ठानेको छैन ।' पुटिन नजिकका मान्छेहरूमा व्याप्त भ्रष्टाचारलाई निरन्तर भण्डाफोर गरिरहने ब्लगर र नेता अलेक्सेई नाभाल्नी, बाम कार्यकर्ता सेर्गेइ उदाल्चोभजस्ता युवाहरूलाई नजरबन्द गरिएको छ । सन् २०१३ मा भएको मस्को सहरको मेयरको निर्वाचनमा निकटतम प्रतिद्वन्द्वी भएका नाभाल्नीले २७ प्रतिशत मतदाताको समर्थन पाएका थिए ।
सत्ताको दीर्घकालीन उपभोगले पुटिनजस्तो प्रतिभाशाली नेतालाई पनि सत्तामुक्त हुन नसक्ने बनाइदिएको छ । रुसको संविधानले 'लगातार' दुई कार्यकालभन्दा बढी राष्ट्रपति हुन निषेध गरेको व्यवस्थालाई उनले संशोधन गर्न त चाहेनन् तर २००८ मा आफ्ना उपप्रधानमन्त्री द्मित्री मेद्भेदेभलाई राष्ट्रपतिमा निर्वाचित हुन सहयोग गरेर उनी स्वयं तिनको प्रधानमन्त्रीमा मनोनीत भए । त्यसबेला राष्ट्रपतिका थुप्रै अधिकार कटौती गरेर प्रधानमन्त्रीलाई दिइएको थियो । र, मेद्भेदेभको कार्यकाल सकिनेबित्तिकै २०१२ मा उनी निर्वाचित भएर फेरि राष्ट्रपतिको कुर्सीमा बस्न आइपुगे । स्वतन्त्र नागरिकको चेतनाकै उपहास हुनेगरी मेद्भेदेभचाहिँ प्रधानमन्त्रीमा नियुक्त गरिए । 'पालैपालो शासन गर्ने' पुटिनको यो र्फमुलालाई भोग्ने रूसको मध्यमवर्गलाई जनताको मताधिकारमाथि गरिएको यस्तो क्रूर ठट्टा मञ्जुर थिएन । पुटिनको शासनमा सबै तहका जनप्रतिनिधि चुन्ने तिनको अधिकार पूर्णतया खोसिएको, अदालत र मिडिया दुवै राज्यनियन्त्रित भइसकेको र सत्ताको शिखरमा मौंलाउँदो भ्रष्टाचार महसुस हुँदै गर्दा संसद्को निर्वाचनमा भएको धाँधलीले सडक विद्रोहका लागि उपयुक्त अवसर दियो ।
मस्को र केही मात्रामा पिटर्सबर्गमा सीमित प्रदर्शनको असर त धेरै दिन टिकेन, तर लामो विरोधलाई साम्य पार्ने रणनीतिअन्तर्गत गत वर्ष कानुनको संशोधन गरी दल दर्ताको प्रक्रियालाई खुकुलो पार्न, थ्रेसहोल्डलाई ५ प्रतिशतमा घटाउन र केही सिटमा पुनः प्रत्यक्ष निर्वाचनमै र्फकन पुटिन बाध्य भए । उनले समग्र कार्यकालमा यति चर्को आन्तरिक विरोधको सामना गर्नुपरेको थिएन । सडक विद्रोहमा मूलतः मध्यमवर्गीय युवा बुद्धिजीवीको संलग्नता र वषौर्ंपछि रुसका जेलमा फेरि देखिएका आस्थाका बन्दीहरूले पुटिनको आगामी यात्रा निकै चुनौतीपूर्ण हुने संकेत दिइरहेको बेला दक्षिणी सोची सहरमा आयोजित शीतकालीन ओलम्पिक र युक्रेनको संकट उनको उद्धार गर्न आइपुगे ।
शीतकालीन ओलम्पिकभरि राष्ट्रिय गर्वको भावनाले गर्दा स्वाभाविक रूपले पुटिनविरोधी स्वर निकै मन्द भयो । ओलम्पिक खेलमा रुसले एकपछि अर्को मेडल जित्दै गर्दा छिमेकी युक्रेनमा द्रुत गतिमा राजनीतिक घटनाक्रममा परिवर्तन हुँदै थियो । रुसको समर्थन पाएका राष्ट्रपति भिक्तर यानुकोभिचविरुद्ध युक्रेनको राजधानी किइभमा उर्लिएको पश्चिमी राष्ट्र समर्थित शक्तिको क्रान्तिकारी लहरले यानुकोभिचलाई अपदस्त गरेर नयाँ सत्तालाई स्थापित गरेको महिना दिन नपुग्दै रुसीभाषी बहुल दक्षिणी क्रिमिया स्वायत्त प्रदेशमा सुरु भएको अर्को प्रतिलहरले मुलुकको नक्सा नै परिवर्तन गरिदियो । त्यहाँका अधिकांश मतदाताले 'आत्मनिर्णयको अधिकार' प्रयोग गर्दै झटपट आयोजना गरिएको जनमतसंग्रहमार्फत् युक्रेनबाट छुट्टिएर रुसमा गाभिने निर्णय गरे । सन् १७८३ देखि रुसी साम्राज्यको अधीनस्त रहेको र १९९१ मा सोभियत संघ धराशयी हुँदा प्राविधिक रूपले मात्र युक्रेनको अंग बन्न पुगेको क्रिमियालाई रुसले पनि विलम्ब नगरी स्वागत गरिसक्यो । यसरी हेर्दा हेर्दै असंवैधानिक ढंगले देश टुक्रिएर रुससँग जोडिएपछि हतास र स्तब्ध किइभमा अहिले अन्तर्राष्ट्रिय कानुनको रुवाबासी चलेको छ । तर, अन्तर्राष्ट्रिय कूटनीतिमा यस्तो प्रतिगमन हाबी भएको छ कि अब कमजोर मुलुकको संविधानमा के लेखिएको छ भन्ने सार्वभौम राष्ट्रको अस्तित्वसँग जोडिएको महत्त्वपूर्ण प्रश्नमा संयुक्त राष्ट्रसंघले समेत कुनै चासो देखाउन छाडिसक्यो । किनकि युगोस्लाभियादेखि युक्रेनसम्म आइपुग्दा महाशक्ति राष्ट्रहरूमा व्याप्त 'जसको लाठी, उसैको भैंसी' जस्तो लठैत प्रवृत्तिले उसको आफ्नै अस्तित्व संकटग्रस्त भइसकेको छ । आफ्नो सुरक्षा गर्न नसक्ने, मिलेर बस्न नजान्ने र शासन सञ्चालनमा निरन्तर ढंग नपुर्याउने झगडालु जातिहरू बस्ने मुलुक परस्पर विरोधी विदेशी शक्तिको नयाँ शीतयुद्धको चेपुवामा परेर अस्तित्वहीन हुने जुन नजिर स्थापित हुँदैछ, त्यसको पछिल्लो कडी हो, युक्रेन । यो सम्पूर्ण प्रकरणमा पुटिनले देखाएको चतुर नेतृत्व क्षमताले उनको घरेलु समर्थनमा अभूतपूर्व वृद्धि भएको छ । उता विपक्षी खेमा भने रुस पुनः सोभियतकालीन 'आइरन कर्टेन' ले ढाकिने हो कि भन्ने आशंकाले त्रस्त देखिन्छ ।
स्वतन्त्र पर्यवेक्षकबिना रुसी सेनाको उपस्थितिमा आयोजित क्रिमियाको जनमतसंग्रहको हैसियत विवादास्पद भए पनि क्रिमिया प्रकरणको मूलमा रुसलाई निरन्तर घेर्दै लैजाने नेटोको रणनीति र सर्बियाबाट एकतर्फी रूपमा छुट्टएिको कोसोभोको नजिर छ । पुटिनको तर्क छ, अमेरिका र युरोपको आडमा कोसोभोले 'आत्मनिर्णयको अधिकार' उपयोग गर्न पाउँछ भने रुसको समर्थन पाएको क्रिमियाले नपाउने कारण के छ ? यो प्रकरणले उजागर गरेको सत्य के हो भने रुस अब ९० को दशकमा झैं कमजोर र अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा सबै कुरा सहने पक्षमा छैन । पुटिनको शब्दमा 'घुँडा टेकेर बसेको रुस अब बिस्तारै आफ्नो खुट्टामा उभिएको छ ।' यसरी 'नयाँ महाशक्ति'को पुनरोदय भएको दाबीलाई स्विकार्न पश्चिमी जगत्लाई निकै मुस्किल परे पनि रुसी जनता भने यसमा विश्वस्त भइसकेका छन्, जसले गर्दा पुटिनलाई अब धेरै वर्षसम्म निर्धक्क र निष्कण्टक शासन गर्ने स्वतन्त्रता मिलेको छ ।
क्रिमिया पुनः रुसमा फर्किएपछि विजेतामा आउने स्वाभाविक दम्भको उन्मादमा बहुजातीय, बहुधार्मिक र बहुभाषिक मुलुकमा चर्को गरी झाँगिएको रुसी राष्ट्रवादलाई समयमै संयमित पारेर राष्ट्रको अखण्डतालाई जोगाउने ठूलो चुनौती पुटिनको काँधमा आएको छ । आरोपप्रत्यारोपको चरण समाप्त भएपछि अमेरिका र पश्चिमी शक्तिसँग चिसिएको सम्बन्ध नसुधारे देशको अर्थतन्त्रलाई घातक असर पर्ने सत्यसँग पनि पुटिन परिचित नै हुनुपर्छ । किनकि युरोप नै रुसको तेल र ग्यासको सबैभन्दा ठूलो बजार हो । अर्थतन्त्रले चिमोट्न थालेपछि बाह्य शक्तिको हाउगुजी मात्रले धेरै टाढा नपुगिने यथार्थलाई पुटिनजस्ता व्यावहारिक राजनेताले नबुझेका होलान् र ?
पुटिनका किस्सा
कुनै पनि राजनेतामा हुनैपर्ने एउटा प्रमुख गुण वकृत्वकला हो । अंग्रेजी मातृभाषा भएका अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामाको बोल्ने र तर्क गर्न सक्ने प्रतिभाबाट सम्मोहित नहुने को होला ? समकालीन विश्वमा उनलाई टक्कर दिन सक्ने राष्ट्रप्रमुख सायद पुटिन नै हुन् । ओबामाको भाषा परिस्कृत छ, पुटिन ठाडो भाषामा तुक्का र तथ्याङ्क प्रयोग गरेर बोल्न रुचाउँछन्, तर दुवैसँग श्रोताको हृदयलाई तरंगित गर्ने समान क्षमता छ । पुटिनका समर्थकको त कुरै भएन विपक्षी पनि उनको
यावत् विषयको गहिरो ज्ञान र प्रस्तुतीकरणको तिखो शैलीले छक्क पर्छन् । पुटिनले आफ्नो पहिलो कार्यकालदेखि नै हरेक वर्ष प्रत्यक्ष पत्रकार सम्मेलन आयोजना गर्ने गरेका छन्, जसमा देशका विभिन्न भागबाट राष्ट्रपतिसँग सामान्य जनता र संसारभरिका प्रायः सबै ठूला मिडियाका प्रतिनिधिले घन्टौं सीधा संवाद गर्ने मौका पाउँछन् । उनका म्याराथन प्रेस कन्फरेन्स पाँच घन्टासम्म चलेका रेकर्ड छन् । गत वर्ष डिसेम्बरमा आयोजित नवौं सम्मेलनमा देशविदेशका गरी १३ सय मिडियाकर्मीलाई आमन्त्रित गरिएको थियो । नियमित रूपमा यति बृहत् पत्रकार सम्मेलन संसारमा अरू कुनै राष्ट्राध्यक्षले गर्छन् जस्तो मलाई लाग्दैन । रुसमा एउटा महत्त्वपूर्ण राष्ट्रिय घटनाको रूपमा लिइने हरेक सम्मेलनपछि राष्ट्रपतिको घरेलु जनसमर्थन र विदेशी मिडियामा चर्चा ह्वात्तै बढ्ने हुँदा तिनको आयोजनामा क्रेमलिनले निकै मिहिनेत गर्ने गरेको छ । रुसमा प्रेस स्वतन्त्रताको निरीह स्थितिलाई लुकाउन यस्ता सम्मेलन आयोजना गरिने आरोप लगाउने पनि छन् । गुप्तचरको विगतले गर्दा पुटिनको बोलीमा कठोरता भए पनि अत्यन्त समृद्ध रुसी भाषामा रहेको हास्यरस उत्पन्न गर्ने क्षमताले उनलाई बचाउने गरेको छ । उनका केही लोकप्रिय किस्सा ः
- पुटिन कार्यबाहक राष्ट्रपति हुनेबित्तिकै चिचेन विद्रोहीले एउटा घरमा बम पड्काएर धेरै निर्दोष नागरिकको हत्या गरे । त्यसको प्रतिक्रियामा उनले बोलेको तलको वाक्यले आतंकवादसँग पराजितझैं भएको समाजमा अभूतपूर्व आशाको सञ्चार गरेको थियो । उनले भनेका थिए, 'हामी आतंकवादीलाई पच्छ्याएर ध्वस्त बनाउँछौं । एयरपोर्टमा भए एयरपोर्टमा । पाइखानामा भेटिए पाइखानामैं सिध्याइदिन्छौं ।' त्यसको केही समयभित्रै प्रायः सबै चिचेन विद्रोहीको हत्या गरियो र आतंकवाद पूर्णतः परास्त भयो ।
- सेन्ट पिटर्सबर्गमा आयोजित जी८ शिखर सम्मेलनका दौरान अमेरिकी राष्ट्रपतिसँगको संयुक्त पत्रकार सम्मेलनमा एकजना पत्रकारले रुसको लोकतान्त्रीकरणको विषयमा पुटिनसँग चर्चा भयो कि भएन भनेर बुसलाई सोध्दा उनले भने 'भ्लादिमिरलाई अमेरिकाले संसारभरि लोकतन्त्रको विस्तार गर्न चाहेको कुरा थाहा छ । जस्तो कि इराकमा अहिले प्रेस र धार्मिक स्वतन्त्रता छ । हामी चाहन्छौं रुसमा पनि त्यस्तै होस् ।' मानौं पहिल्यै 'होमवर्क' गरे जस्तो गरी पुटिनले फ्याट्ट जवाफ दिए, 'इमानदारीपूर्वक भन्छु, हामीलाई इराकमा जस्तो लोकतन्त्र चाहिएको छैन ।' हलमा भएका अरू सबैसँग बुस पनि हाँसे तर थाहा छैन बुझेर हाँसे कि नबुझी !
- अमेरिका भ्रमणका क्रममा राष्ट्रपति बुसको फार्महाउसमा रात बिताएको बारे सोधिएको प्रश्नको जवाफ दिँदै, 'बुसको घरमा सुत्दा मलाई खासै चिन्ता भएन । पुरानो गुप्तचरलाई घर छिर्ने अनुमति दिँदा के हुन्छ भनेर उनैले सोच्नुपथ्र्यो । उनी आफैं पनि त सीआईएका पूर्व हाकिमकै छोरा हुन् नि । त्यसैले त्यहाँ हाम्रो पारिवारिक जमघटजस्तै भयो ।'
- एकपटक सोभियत संघको पतनका बारेमा उनको धारणा जान्न उत्सुक पत्रकारले सोधेको प्रश्नको जवाफ दिँदै ः 'सोभियत संघको विखण्डनमा पश्चात्ताप नगर्ने मानिसको हृदय छैन, तर जो त्यसलाई विगतकै स्वरूपमा पुनर्निर्माण गर्न चाहन्छ, त्यो मानिसको दिमाग छैन ।'
- चिसिँदो रुसयुरोप सम्बन्धको पृष्ठभूमिमा तात्कालीन फ्रेन्च राष्ट्रपति सिराकलाई भेट्दा आफूले दिएको उपहारबारे उनको टिप्पणी यस्तो थियो 'उनले मलाई पुस्तक उपहार दिए, मैले पनि त्यसै गरें । मैले उनलाई क्रेमलिन दरबारको बारेमा लेखिएको पुस्तक उपहार दिएँ । क्रेमलिन कहाँ पर्छ भन्ने कुरा फ्रान्सले कहिल्यै पनि बिर्सनु हुन्न । संसारमा त्यस्तो ठाउँ पनि छ ।'
- मुलुकमा कहिले सबै कुरा ठीक होला भन्ने एक प्रश्नको उत्तर दिँदै- हामीकहाँ पिउन मन पराउनेहरू भन्छन्, 'सबै भोड्का पिउन नसकिएला, तर त्यसो गर्ने प्रयास अवश्य गर्नुपर्छ । सबै कुरा एकदमै राम्रो कहिल्यै पनि हुँदैन, तर हामी त्यो ठाउँमा पुग्ने कोसिस गर्नेछौं ।'
- इटालीका पूर्वप्रधानमन्त्री बेर्लुस्कोनी युरोपमा पुटिनका सबभन्दा ठूला समर्थक मानिन्छन् । परस्त्रीगमनको आरोपमा घरीघरी अदालत धाइरहने मित्रको बचाउ गर्दै पुटिनले यसो भन्नुभन्दा केही अघिमात्र रुसको संसद्ले समलिङ्गी सम्बन्धको प्रचारलाई निषेध गर्ने कानुन पारित गरेको थियो, जसको युरोपमा ठूलो आलोचना भयो, 'बेर्लुस्कोनी महिलाहरूसँग बसेको आरोपमा मुद्दा खेप्दै छन् । उनी समलिङ्गी भएको भए कसैले औंलासमेत ठड्याउने थिएन ।'
- काम गरेर देखाउनुपर्ने राष्ट्रपति स्वयंले यसो भएन उसो भएन भनेर दुःख बेसाउन नहुने जिकिर गर्दै 'राष्ट्रका प्रथम व्यक्तिहरूलाई र्याल, सिँगान चुहाउने अधिकार हुँदैन ।'
- एकपटक जर्मन पत्रकारले 'के तपाईं विशुद्ध लोकतन्त्रवादी हो' भनेर पुटिनलाई सोधे । उनले व्यङ्ग्यात्मक हाँसोसहित जवाफ र्फकाए, 'अवश्य पनि म विशुद्ध लोकतन्त्रवादी मान्छे हुँ । तर तपाईंलाई थाहा छ मेरो दुःख के हो ? दुःख मात्र होइन, वास्तवमा त्रासदी नै भन्नुस् । आजको संसारमा मबाहेक त्यस्तो अर्को कुनै मान्छे नै छैन... महात्मा गान्धीको निधनपछि यसो गफ गर्नलाई पनि कोही छैन ।'
http://www.ekantipur.com/kantipur/news/news-detail.php?news_id=317530
http://www.ekantipur.com/kantipur/news/news-detail.php?news_id=317531
Kantipur daily, 29.03.2014 (२०७० चैत्र १४)
